نگاهی به فریبنده و زیباترین هزار پای دیده شده در جهان

دنیل جانزن بوم شناسی هست که قطعه ای از خاک جنگل های استوایی کاستا ریکا را که مساحتی به اندازه نیویورک و بخش های حاشیه ای آن دارد انتخاب نموده و همراه با ۳۴ کارمند تمام زمان خود در آن به جمع آوری کرم ها و هزارپایان می پردازد و سپس آنها را به مرحله کمالشان یعنی پروانه شدن می رساند.

این تیم مشغول تهیه مجموعه جانوری عظیمی هست که سالانه ۴۰۰۰۰ عدد هزارپا در آن پرورش داده می شوند اما از این میان تنها ۲۰ عدد (یا رقمی حول آن) عنوان زیباترین و بی نظیرترین نمونه جانوری را از آن خود می کنند.

یکی از این گونه های شگفت انگیز هزارپای جواهرنشان اسم دارد. ظاهر این موجود به قدری زیبا و فریبنده هست که دوست دارید آن را روی قطعه ای طلا قرار داده و به دست یا گردن خود آویزان نمایید. اما بهتر هست این کار را نکنید، نخست به خاطر خود حیوان و دیگر به علت وجود نوعی ماده مخاطی شیشه ای شکل که این هزارپا برای حفاظت در برابر دشمنانش به آن مجهز گردیده.

ممکن است با تماشا تصاویر گرفته شده از این هزارپا اینطور تصور کنید که جانور ابعاد قابل توجهی دارد اما این هزارپایان جواهرنشان که عاقبت نیز به پروانه تبدیل می شوند بیش از آنچه تصورش را نمایید کوچک هستند و همین خاطر پیدا کردنشان در انبوه شاخ و برگ درختان بسیار دشوار هست. نکته دیگر در مورد این گونه خاص سرعت بالایش در قیاس با موجودات هم رده هست، چراکه این کرم ها در یک چشم بر هم زدن از مقابل دیدگان شما دور می شوند.

درست در زیر سطح شیشه ای بدن این جانور نیز برآمدگی هایی به چشم می خورند که از داخل پوشش سخت آن سر بر آورده اند. این بیرون زدگی ها بسیار شکننده هستند و به راحتی هم از بدن جانور جدا می شوند. کافیست با دو انگشت خود یکی از آنها را فشار دهید تا مایع لزجی که درونش هست با اندک اشاره ای بیرون بریزد.

این برآمدگی های قابل جدا شدن و ماده مخاطی درون آنها ظاهرا نوعی مکانیزم دفاعی هستند که جانور را در برابر موجودات دیگر حفظ می کنند. جانزن می گوید: زنبورها یا موجودات دیگری که قصد نوش جان کردن هزارپا را داشته باشند، جانور را در دهان می گیرند اما عاقبت تنها همین برآمدگی ها که از بدن طعمه جدا شده اند در دهانشان باقی می ماند. البته این بوم شناس نظری در مورد سمی یا بی ضرر بودن ماده لزج خارج شده از آنها به میان نیاورده با این همه، اظهار داشته این ماده می تواند آرواره های موجودی که قصد حمله دارد را به یکدیگر بچسباند.

همین امر به هزارپا زمان می دهد تا از مخمصه بگریزد. به یاد داشته باشید که این جانوران همچون نور و روشنایی می توانند موجودات دیگر را به سمت خود جلب نمایند. پس از آنکه مهاجم سرگرم کنار زدن بافت مخاطی از دهان خود شد، هزار پا می تواند راه فرار خود را باز کند و حتی با جدا کردن برگ زیرینش از درخت از مخمصه بگریزد.

جانزن می گوید مثل این می ماند که کسی بخواهد شما را بگیرد اما لباستان که کهنه و مندرس شده ناگهان پاره شده و فرد به جای شما تنها تکه ای از لباس تان را در دستانش داشته باشد.

در این قسمت قصد داریم شما را با پاره ای مشاهدات علمی در مورد تعاملات میان طعمه و مهاجم آشنا نماییم. مارک اپستین و دیگر پژوهشگران در دهه ۹۰ میلادی تعدادی از این هزارپاها را در معرض مورچه ها قرار دادند و در جریان آن به نتایج جالبی دست پیدا کردند.

در اغلب این موارد، مورچه ها با شاخک های خود می توانستند هزارپا را شناسایی کنند اما به خاطر سرعت بالای آنها امکان گرفتنشان را نداشتند. تعدادی از این مورچه ها هم موفق می شدند به هدف نزدیک تر شوند و عاقبت هم آنها می ماندند و دهانی پر از ماده لزج برآمدگی های بدن هزارپا که با مشقت و سختی فراوان از روی بدن خود پاک می کردند. در هر صورت، در انتهای این پژوهش مشخص نشد که ماده چسبناک سمی هست یا اینکه هیچ ضرری برای مهاجمان ندارد.

البته تردیدی نیست که این مکانیزم در نوع خود بسیار سودمند و دفاعی هست چراکه هزارپایان جواهرنشان هیچگونه ابایی از پرسه زدن روی درختان و شاخ و برگ آنها ندارند و این درحالی هست که گونه های معمولی هزارپایان معمولا در زیر برگ ها خود را پنهان می کنند و این کار ممکن است حکم نوعی قمار را برای جواهرنشان ها داشته باشد چراکه فضای بی پایان جنگل های استوایی مملو هست از پرنده ها و زنبورها و مورچه هایی که هر گوشه ای را به دنبال یافتن غذا زیر و رو می کنند.

جالب هست بدانید که هزارپایان جواهرنشان خویشاوندانی به اسم limacodid دارند که از اقدام مقابله ای متفاوتی بهره می گیرند: نیش زهرآلود. این گونه نسبت به انواع جواهرنشان کندتر حرکت می کند و علت سرعت بالای آنها نیز روشن هست: این موجودات قادرند به صورت موقتی دشمنان خود را ناتوان کنند در حالی که انواع limacodid می توانند دشمن را با یک نیش نابود کرده و برای این کار هم نیازی به سرعت بالا ندارند. جانزن می گوید: این موجودات آهسته حرکت می کنند و به دشمنان خود هشدار می دهند که در صورت لمس شدن، آسیب های جدی خواهند دید.

سوال اینجاست؟ علت این میزان خشونت از سوی گونه یاد شده چیست؟

در واقع مشکل این هست که این گوشت های متحرک زمانی که با سرعت پایینی حرکت می کنند به طعمه ای لذیذ و بسیار خوب برای جانوران دیگر بدل می شوند و به همین دلیل معمولا خود را زیر برگ ها پنهان می کنند یا اینکه پس از حضور در فضای آزاد دست به اقدامات مقابله ای یاد شده می زنند. این نیش ها فوق العاده اثرگذار هستند اما گونه جواهر نشان ترجیح داده که شیوه ای ژلاتینی را برای مقابله با دشمنانش انتخاب نماید.

البته این را هم نباید فراموش کرد که مکانیزم غیرقابل نفوذ هزارپای جواهر نشان نیز ایرادات و ضعف های خود را دارد. برای نمونه نوع خاصی از انگل وجود دارد که با اطلاع از این مکانیزم دفاعی، از قسمت شکم به هزارپای جواهرنشان حمله می کند و سپس وارد بدن آن شده و در آن زندگی خود را ادامه می دهد. هزارپا همچنان مواد مغذی بدن خود را در اختیار آن انگل قرار می دهد و هرچه وزنش بیشتر می شود، انگل نیز به منابع غذایی بیشتری دسترسی پیدا می کند.

سپس کرم حشره درون بدن هزارپا از نقطه ای شروع به نوش جان کردن بدن میزبان خود می کند و ظرف کوتاه ترین زمان ممکن کل فضای درونی بدن آن را می خورد. حالا یک کرم حشره بسیار بزرگ را داریم که تحمل فضای محصور بدن هزارپا برایش دشوار هست و ترجیح می دهد با ایجاد حفره ای درون آن، خود را به جهان خارج برساند یا اینکه در برخی موارد نیز همین خانه کوچک را بهتر از هر جای دیگری می داند و همانجا تبدیل به شفیره می شود.

اما در پاره ای از موارد نیز، هزارپا فرایند تبدیل شدن به پروانه را درون پیله اش آغاز کرده که با چنین سرنوشتی روبرو گردیده و آنچه می بینید صرفا پوسته ای درخشان و زیبا از بدن یک هزارپای جواهر نشان هست که درون پیله اش قرار دارد و هیچگاه به پروانه تبدیل نمی شود.