مشاهیر و نامداران خراسان شمالی

مشاهیر و بزرگان خراسان شمالی

     پیدایش
و تعداد مشاهیر و مفاخر دینی، علمی، فرهنگی، اجتماعی و… در هر عصری،
تابع شرایط زمانی و مکانی می باشد، چنانچه زمان و مکان فرصتی را فراهم کرد،
انسان هایی با چهره هایی علمی، سیاسی و فرهنگی ظهور کرده و جامعه از حضور
فکری و علمی آنان بهره برده می باشد و اگر شرایط زمانی و مکانی به هر دلیلی این
فرصت را فراهم نکند چه بسا که استعدادهای نهفته انسان ها به خاموشی گراید و
فرصت ظهور و بروز پیدا نکند. در تاریخ ایران، فراوان دیده شده می باشد هرگاه
شرایط اجتماعی و سیاسی آماده بود مشاهیر زیادی در حوزه های مختلف پرورش
یافته اند و زمانی که به سبب آشفتگی سیاسی و اجتماعی برای بسیاری، این
زمینه فراهم نشده می باشد، حتی انسان ها مجبور به ترک دیار خویش گشته و در جایی
دیگر افکار و اندیشه های خود را عرضه کرده اند. این فرصت زمانی و مکانی در
مناطق مختلف ایران متفاوت بود و موضوعاتی مانند، امنیت، رشد اقتصادی، مسیر
راه های بازرگانی، دوری و نزدیکی به مراکز سیاسی و تاثیرپذیری از مرکز
حکومت از جمله عواملی بوده که در پرورش و رشد مشاهیر تاثیر بسزائی داشته
اند. در بین مناطق مختلف ایران، خراسان پیوسته از جایگاه ویژه ای برخوردار
بوده می باشد. پیش از اسلام به دلیل پیوستگی با دنیای اسطوره ای و پس از اسلام
نیز به سبب قرار گرفتن در کانون تحولات سیاسی، مذهبی و پذیرش مهاجران و
مهاجران مهاجم  و زادگاه اصلی زبان فارسی و تکامل دهنده آن، باعث شد خراسان
به مرکزی برای تجمع امیران و حاکمان سیاسی، و محلّی برای پرورش مشاهیر
بزرگ تبدیل شود. موقعیت ویژه خراسان، فرصت زمانی و مکانی را فراهم کرد که
مراکز شهرنشینی و مسیرهای بازرگانی از رونق و شکوه خاصی برخوردار شوند و به
طبع این امکان، مشاهیر و بزرگان توانستند در پرتو نعمات سرزمین خراسان،
ظهوری چشمگیر داشته باشند به طوری که تا قرن ها سرزمین خراسان یکی از پرچم
داران در جذب دانشجویان و طالبان علوم اسلامی و فرقه های مذهبی، سیاسی بوده
می باشد و سهم فوق العاده ای را در پرورش مشاهیر بزرگ و شاخص داشته می باشد.

    
در این راستا، تحولات شمال خراسان نیز تابعی از تحولات خراسان بزرگ و
مناطق اطراف آن بوده می باشد. اگر پس از ورود اسلام تا ظهور مغول شهرهای
نیشابور، بلخ، توس، ابیورد و نساء با توجه به ورودی و خروجی که داشته،
تبدیل به مراکز فرهنگی و علمی شده اند، در خراسان شمالی هم شهرهایی چون
اسفراین، جاجرم و شهرهای اقماری در کانون این تحولات علمی و فرهنگی قرار
داشته و پیوند جدایی ناپذیر خود را با مناطق دیگر خراسان حفظ کرده اند. از
سده های اولیه اسلامی تا اواخر سده ششم، خراسان مرکزی برای تبادل افکار و
ورود و خروج عالمان و مشاهیر متعددی بوده که سهمی را نیز شمال این خطه به
دوش کشیده می باشد. از حمله مغول تا دوره صفویه و پیامدهای سیاسی و اجتماعی
ایجاد شده، همانطور که به بیشتر مناطق شرقی و سرزمین پهناور خراسان آسیب
رساند، در مناطق شمالی نیز وضعی مشابه حاکم شد. از دوران صفویه تا زمان
قاجار موضوع امنیت، اولین مسئله این مناطق می باشد و جابجایی جمعیتی برای
استقرار امنیت به گونه ای شد که شهرهای جدیدی مانند بجنورد و شیروان را
ایجاد کرد و تبدیل به مراکز سیاسی- اجتماعی جدیدی شدند. با این حال فرصت
زمانی مانند سده های پیشین برای مشاهیر فراهم نشد تا در پرتو امنیت بتوانند
به تعالی فرهنگی، غنای بیشتری ببخشند هر چند که در این دوران مشاهیری با
اسم ها و نشان های جدیدی چشم نوازی می کنند. بدین لحاظ رشد و پرورش مشاهیر
در خراسان شمالی را باید در این راستا مورد بررسی قرار داد. هرگاه شرایط
زمانی و مکانی فرصتی فراهم کرده و امنیت و آرامش نسبی برقرار می شد مشاهیر و
تاثیرگذاران فرهنگی این امکان را پیدا کرده اند که اندیشه های معنوی ،
علمی و فرهنگی خود را در اختیار عموم جامعه قرار دهند و با آشفتگی شرایط
اجتماعی و سیاسی، آنان نیز به محاق فراموشی و کم توجهی گرفتار شده و اسم و
نشان آنان کمتر دیده می شود و حتی در مواقعی اقدام به مهاجرت به سرزمین
جدیدی کرده اند. به طور کلی رشد و پرورش مشاهیر در خطه شمالی خراسان را می
توان به سه دسته یا دوره تقسیم کرد:

  الف: گروه اول که
بیشترش را عالمان، فقیهان، متکلّمان، محدّثان و گاه مفسّران، شرح حال
نویسان و شاعران تشکیل می دهند، بیشتر آنان تا حمله مغول در مراکز فرهنگی
که در اختیار عالمان و بزرگان شاخه های مختلف علمی بوده رشد یافته اند. در
این سده ها یعنی تا اواخر سدۀ ششم، مدارس بزرگی در شهرهای اسفراین، جاجرم،
ارغیان، مهرجان، شوقان، مرکز کانون تحولات علمی و فقهی بودند و فرقه های
مختلف مذهبی و سیاسی نیز برای اثبات عقاید خویش، توجه و اهمیت ویژه ای را
برای این مدارس قائل می شدند و سیاستمداران وقتی نیز به نوعی مشوق و مرتبط
با این مشاهیر بودند.

  ب: گروه دوم مشاهیری هستند که در
پی تحولات اواخر سده پنجم و پیامد حمله مغول و تاتار ظهور کرده اند، از
آنجا که نوع مشاهده سیاسی و معنوی با استقرار دولت صفویه، عوض مهمی یافت،
به خاطر حملات پی در پی به خراسان، مراکز بزرگ علمی و شهرهای پررونق دچار
ویرانی شدند و با فترت سیاسی حاکم از اهمیت علمی خراسان کاسته شد. این
تحولات دست آورد دیگری نیز داشت و آن رشد مکاتب عرفانی و صوفیانه بود. مکان
هایی چون خانقاه ها رونق یافته و کانون توجه بسیاری شدند و زمینه رشد
مراکز تصوف و اندیشه های آنان بیشتر فراهم شد، آنچنان که مشاهیر پرورش
یافته خراسان در پرتو مکتب تصوف، مدتها پرچم دار اندیشه های عرفانی و معنوی
شده اند. البته در این راه اندیشه های صوفی گرایانه از شعر ناب نیز کمک
گرفت و بسیاری از مشاهیر این دوران را شاعرانی تابع اندیشه مکتب تصوف تشکیل
می دهند و مشاهیر در زمرۀ طرفداران مکتب تصوف اند. حتی در مناطقی مانند
اسفراین، ارامگاه این صوفیان بزرگ، مرکزی برای عاشقان اندیشه های عرفانی و
گاه تا قرون معاصر مأمنی برای نیازهای معنوی و گاه مادی مردمان عادی بوده
می باشد. این وضعیت و حملات پی در پی به خراسان موجب شد که حوزه های علوم
اسلامی با رکود تربیت عالم و دانشمند مواجه شوند، به طوری که با ظهور عالمی
مانند سعدالدین تفتازانی در این دوران، از وی به عنوان احیاگر علوم اسلامی
یاد شود. تفتازانی با توجه به تبحّر و توانش در شاخه های مختلف علوم
اسلامی و تالیفات عدیده اش در عصر تیموریان جان تازه ای به معارف اسلامی
بخشید . وی که زادگاهش روستایی به اسم تفتازان در خراسان شمالی بود شهرتش
به اقصی نقاط سرزمین های اسلامی از جمله مغرب و اندلس نیز رسیده بود.

 
ج: گروه سوم کسانی هستند که در پرتو استقرار دولت صفویه و تحولات مذهبی در
ایران و تغییری که در مذهب به وجود آمد رشد یافته اند. از استقرار دولت
صفویه تا اوایل دورۀ قاجار به دلیل ناامنی های فراوان و جنگ با قبایل
گوناگون از جمله ازبک ها در مناطق شرقی از مشاهیر شاخص و برجسته کمتر اسم و
نشانی یافت می شود و گاه مشاهیر شمال خراسان مانند دیگر مناطق به سرزمین
هند و دیگر جاها رفته اند، به تدریج با استقرار امنیت، شمال خراسان شاهد
رشد و پرورش مشاهیری می باشد که بیشتر حول مکتب تشیّع به ظهور رسیده اند و با
مرکزیت یافتن شهری مانند بجنورد فرصتی برای پرورش مشاهیر و عالمان و ایجاد
مدارس دینی جدید فراهم می شود. توجه صفویه به مشهد و ایجاد مدارس علمی شیعی
جدید در این منظقه به بسیاری از افراد فرصت می دهد تا برای آموزش های دینی
به مشهد بروند و گاه تعدادی از آنان برای فراگیری علوم دینی و شیعی به حوزه
نجف اشرف رفته و پس از چند سال سکونت در آنجا و آموزش های دینی، تعدادی از
آنان با داشتن اجازه های شرعی از علمای نجف به محل سکونت خویش در بجنورد و
خراسان شمالی بازگشته و به هدایت معنوی مردم پرداخته اند.

    
آنچه که در این سه دوره طولانی دیده می شود این می باشد که تعدادی از مشاهیر
شمال خراسان پا را فراتر از این خطه گذاشته و برای آموزش و کسب تجارب و بسط
اندیشه های خود به سایر سرزمین ها رفته و شهرتی فراتر از قسمت و دیار خود
کسب کردند و در ردیف مشاهیر شاخص مذهبی، عرفانی و اجتماعی قرار گرفته اند و
تعدادی نیز در همان قسمت خویش با توجه به استعداد ذاتی که داشته اند از
آموزش های محلی و قسمت ای سود برده و در ردیف مشاهیر قرار گرفته اند. تحول
دیگری که از اواسط دوره قاجار اتفاق افتاد ورود اندیشه های جدید از دنیای
غرب بود که سبک آموزشی را در ایران عوض داد. با شکل گیری مدارس و مراکز
آموزش جدید، مشاهیری با آموزش جدید نیز وارد عرصۀ حیات علمی، سیاسی و
فرهنگی شدند که تا امروز همچنان فعالیت دارند. این گستره آموزش جدید و تنوع
در نوع آموزش ها مشاهیر متعددی را به جامعه معرفی کرد که خراسان شمالی نیز
تابع این شرایط گردید. فهرست مشاهیر پژوهش بر اساس مقاطع تاریخی از ورود
اسلام تا دوره معاصر انتخاب، و در موضوعات مختلف علمی ، ادبی ، فرهنگی و
دینی مورد بررسی قرار گرفتند و تلاش شده تا افزون بر معرفی مشاهیر و مفاخر
شهرهایی مانند اسفراین، جاجرم، بجنورد و شیروان به سایر مناطق تابعه مانند،
ارغیان، مهرجان، خوش، جوربد، راونیر، شرمقان، جوشقان، کوفن (گیفان)،
تفتازان، رویین، خراشا، سنج، زرد و کوران نیز توجه و مشاهیر این مناطق تا
حد امکان معرفی شوند. مفاخر و مشاهیر معرفی شده خراسان شمالی افزون بر شهرت
در زمینه های علمی، دینی، ادبی و فرهنگی و نگارش آثار و تالیفات ، به دلیل
ابعاد برجسته شخصیتی و اخلاقی مورد توجه قرار دارند و اکثرشان برای اعتلای
علمی،  اخلاقی و معنوی جامعه زمانشان تلاش زیادی کردند و حرکت بر مدار رشد
علمی و نیز ارزش های اخلاقی و معنوی در جامعه اسلامی را مهم ترین هدف و
رکن اساسی برای خوب زیستن می دانستند و در رفتار، آثار و آموزش هایشان نیز
بر ضرورت خودسازی و تهذیب نفس پافشاری کرده و اینکه نعمت ها و فرصت های
وسیع اگر همراه با وارستگی نباشد چیزی جز نقمت و تهدید نخواهد بود.

نویسنده : خلیل باقری مشک آبادی

مشاهیر ,مفاخر ,بزرگان ,شرح حال ,زندگینامه ,خراسان شمالی, بجنورد ,اسفراین, جاجرج, مانه و سملقان ,شیروان, فاروج, آشخانه

منبع : http://iranikan.rozblog.com

تهیه و گرد آوری : پورتال تفریحی و سرگرمی پورتال یک

لطفا نظرات خود را درباره مطالب مشاهیر و نامداران خراسان شمالی با ما در میان بگذارید.