محمد بن حسن شيروانی , مولا ميرزا

میرزا محمد شیروانی (ت ۱۰۳۳ق – م ۱۰۹۸ق)

   
محمد بن حسن شيروانی (ميرزا محمد شيروانی اصفهانی) معروف به مولا ميرزا
یکی از دانشمندان بزرگ و مراجع قرن یازدهم هجری هست. وی علامه ای هست کامل و
محققی مدقق، حکيمی متأله و دانشمندی تمام عيار، که سالها در عتبات عالیات
تحصیل کرده و سمت استادی داشت. میرزا محمد شیروانی به درخواست حوزه اصفهان
(در زمان سليمان صفوی) به این شهرستان آمد و تا آخر عمر به تدريس و ترويج و
تأليف مشغول گشت. مولا ميرزا محمد شیروانی، داماد مجلسی اول و پسر وی که او
نيز از علمای اصفهان بود به افتخار دامادی علامه مجلسی (ثانی) در آمد.

   
میرزا محمد شیروانی در سال ۱۰۳۳ ق در شیروان در خانواده ای متدین دیده به
جهان گشود. پدرش حسن شیروانی از رجال خوشنام و مورد احترام منطقه بود.
البته برخی منابع، زادگاه وی را شروان کشور آذربایجان و منطقه قفقاز که در
آن زمان جزیی از خاک ایران بود می دانند. مولا میرزا پس از گذراندن
خردسالی، وارد مکتب خانه شد و به فراگیری قرآن و دانش‌های آن پورتال یک
پرداخت. از آن جا که از هوش سرشاری برخوردار بود، مورد تشویق استاد و
خانواده‌اش قرار گرفت و مراحل  تحصیل را به خوبی پشت سر نهاد. با راهنمایی و
تشویق پدرش که دوستدار فراگیری علوم اسلامی بود راهی حوزه علمیه شیروان
شده و شروع به تحصیل علوم اسلامی‌‌ کرد. میرزا محمد شیروانی پس از فراگیری
مقدمات علم ، برای تکمیل دانش و طی مدارج عالی چاره‌ای جز هجرت نمی‌‌دید.
در آن زمان، حوزه علمیه اصفهان پذیرای عالمان و طلاب فراوانی بود، تأسیس
اولین حکومت گسترده شیعی (صفویه)، پایتخت شدن اصفهان و حمایت شاهان صفوی از
اهل علم، موجب رونق یافتن مباحث و محافل علمی‌ ‌شده و حوزه علمیه اصفهان
مورد توجه فرهیختگان قرار گرفت. مولا میرزا نیز چون بسیاری از طلاب،
زادگاهش را ترک کرد و به این شهرستان دانش‌پرور سفر نمود. وی در این مسیر، از
شهرهای متعددی عبور کرد و از محضر برخی از دانشوران آن شهرها بهره‌مند شد.
پس از ورود به اصفهان و مشاهده عظمت دینی و علمی ‌‌آنجا، گویا گمشده خود را
یافته بود. بنابراین، بیش از پیش در راه تحصیل معارف اسلامی‌‌ و شیعی،
تلاش می‌‌نمود، طوری که پس از گذشت چند سال، فقه، اصول، تفسیر، حدیث، کلام،
فلسفه، ریاضیات و نجوم را فراگرفت. در اولین روزی که به مدرسه محقق
خوانساری وارد شد، استاد به تدریس شرح اشارات شیخ ابوعلی سینا مشغول بود؛
میرزای شیروانی پس از دقایقی، اشکالاتی مطرح ساخته و توجه همگان را به خود
جلب کرد. طلاب که تا آن روز ایشان را در جمع خود ندیده بودند، چشم به
استادشان دوختند تا پاسخ وی را بشنوند. استاد آقا حسین خوانساری چنین
فرمود: «من در سطح معلومات تو مطالعه نکرده‌ام، امشب برای تو کتاب را
مطالعه می‌‌کنم تا پاسخگوی سؤالات تو باشم.» آزاداندیشی استاد و میدان دادن
به شاگرد، سبب شد ملا میرزا (که خود در فلسفه پرمایه بود) نزد آقا حسین
خوانساری بماند و شاگردی کند.

        میرز محمد شیروانی
برای فراگیری علوم مختلف از محضر استادان برجسته اصفهان چون علامه محمد تقی
مجلسی، آقا حسین خوانساری کسب فیض کرد و منزلت والایی نزد علامه مجلسی
پیدا کرد و پس از ازدواج با صبیه علامه مجلسی عازم نجف اشرف شد و سالها از
خرمن دانش و فضل اساتید پرآوازه شیعه در نجف اشرف استفاده کرد و سرانجام به
مقام اجتهاد و استادی نائل شد. به دلیل ژرف‌نگری و تلاش شبانه‌روزی، در
مدت کوتاهی به مدارج عالی علمی‌‌ راه یافت و با برگزاری جلسات پرسش و پاسخ و
نگارش آثار علمی‌‌ و تحقیقی، به عنوان «اندیشمندی صاحب‌نظر» شناخته شد.
شهرت علمی وی  با لقب «مدقق شیروانی» زبانزد محافل دینی و مذهبی شده و طلاب
زیادی در حوزه درسی وی شرکت نمودند. ميرزامحمد شيرواني در نجف اشرف از
اعلام و اساتيد برجسته به‌شمار مي‌رفت محفل درسش سال‌ها محل استفاده اهل
فضل و معرفت بود، جامع معقول و منقول بود و در هر فني مهارتي كافي داشت. وي
در دوره حکومت صفويه مي‌زيست و مورد توجه سلطان سليمان بود و با دعوت و
اصرار شاه صفوي در سال ۱۰۹۱ به اصفهان آمد و از سوی پادشاه صفویه،
دانشمندان و مردم مورد تجلیل و احترام خاصی قرار گرفت و در مدارس علمی
مشغول تحصیل شد. بسیاری از طلاب که بعدها جزو مفاخر و مشاهیر شدند نزدش به
تحصیل پرداختند که مشهورترین آنها، ملا محمدباقر مجلسی، امیر محمدصالح
خاتون‌آبادی، آقا محمد اکمل اصفهانی، میرزا عبدالله افندی اصفهانی، شیخ حسن
بلاغی نجفی، سید صدرالدین رضوی قمی ‌‌همدانی، مولی محمد بن عبدالفتاح
تنکابنی و سید محمدباقر گیلانی بودند.

       یکی
از راه‌های ترویج معارف اهل بیت علیهم‌السلام و رشد جامعه اسلامی، نگارش
کتاب هست. میرزای شیروانی که در فنون مختلف به مطالعه و پژوهش پرداخته بود؛
اندوخته‌ها، تجارب و نظرات خود را در مجموعه‌هایی گردآوری کرد که بیشتر
آن‌ها به زبان عربی هست. اثبات عصمه الائمه علیهم‌السلام، تفسیر آیه‌«ان
الابرار لفی نعیمم»، اثبات الانبوه والامامه الاجتهاد والاخبار، (مصادر
الانوار)، الاحباط والتکفیر، اصاله البرائه، اصول دین، انموذج العلوم،
الجبر والاختیار، الجمع بین الاخبار المتعارضه، جیش اسامه (رساله اسامه) و
دیوان شعر از مشهورترین آثار تالیفی میرزا محمد شیروانی هست. وی همچنین بر
آثار علما و فضلای پیش از خود حاشیه های ارزشمندی زده که حاشیه بر کتاب های
: اثبات الواجب ملا جلال دوانی، تفسیر بیضاوی، حاشیه فاضل خفری بر شرح
تجرید قوشچی، حاشیه قدیمه دوانی بر شرح تجرید، حاشیه خطائی بر مختصر، حاشیه
سید شریف بر شرح مطالع، شفای ابن سینا، مسالک، شرایع الاسلام، معالم
الاصول و شرح مختصر الاصول عضدی از مشهورترین آنهاست. از رسالات تالیفی
مولا میرزا محمد شیروانی می توان به ،رساله الآصفیه، رساله البداء،
رساله‌ای در استحقاق ثواب و عقاب، رساله‌ای در دفع شبهه ابن کمونه،
رساله‌ای در رد فخر رازی، رساله‌ای در شکیات (الخلل)، رساله‌ای در کائنات
جو، رساله‌ای در کذب، رساله‌ای در هندسه، رساله شبهه الاستلزام و رساله شبه
المرکب اشاره کرد. همچنین، شرح تهذیب شیخ طوسی شرح حدیث «سته اشیاء لیس
للعباد فیها صنع»، شرح حدیث «مناظره زندیق با امام صادق علیه‌السلام»، شرح
قاموس المحیط، شرح قواعد علامه و شرح المعالم از مهم ترین شروح مولا میرزا
شیروانی بر آثار بزرگان هست. در خصوص تألیفات میرزای شیروانی باید به دو
نکته توجه کرد، اول اینکه وی در نگارش کتاب به زبان عربی بیش از زبان فارسی
توانایی و تسلط  داشت و زبان مادری وی ترکی بوده هست.نکته دوم اینکه، باید
تعدادی از آثار و رسالات مولا میرزا را به عنوان «ردیه» بر آثار دیگران
محسوب کرد. در واقع وی کتاب‌های عالمانی چون: محقق خوانساری و آقا جمال
خوانساری را به دقت مورد ارزیابی قرار داد و در نقد آن‌ها کوشش می‌‌کرد. در
مقابل این اقدامش، بعضی علما نیز به پاسخ اشکالات میرزا پرداخته و در رد
برخی از مطالب و نظریه‌های او رساله‌هایی نگاشته‌اند.

   
علامه شيرواني به اعتراف شاگردان و معاصرانش، اعلم علما و افضل فضلا عصر
بود، احاطه و تبحر او در علوم مختلف فقه و اصول كلام و حكمت، حديث و تفسير،
منطق و فلسفه، هندسه و رياضي و… تداعي‌كننده نوابغي چون، سيدمرتضي، شيخ
مفيد و طوسي بود. محمدصالح خاتوان‌آبادي در رحلت آن اعجوبه زمان به اين
حقيقت تصريح كرده و مي‌نويسد: «رحلت وحيد زمان و فريد دوران، سيدمرتضي و
شيخ مفيد و شيخ طوسي عصر خود، در ممارست مطالب امامت و متعلقات آن و
خواجه‌نصير عصر خود، در مطالب هيئت و هندسه و رياضي و غيره، آخوند مولانا
ميرزاي شيرواني قدس‌الله روحه…» و هم‌چنين تأليفات متنوع و متقن علمي
ايشان خود، گواه ديگري بر برتري و مقام والاي علمي وي هست. محقق شيرواني
افزون بر مقام علمی والا و تبحر در علوم مختلف اسلامی، از سجاياي والاي
اخلاقي برخوردار بود، تقوا، توكل و رضا، سخاوت و شجاعت از اوصافي بود كه
آن‌ها را در عمل تجربه كرده بود، اما آن‌چه وي را از ديگر معاصرانش ممتاز
مي‌ساخت، عبارت بود از دقت نظر، كثرت حفظ، مهارت فوق‌العاده در مناظره و
جدل و قدرت استدلال بالا. به قول علامه خوانساری «ميرزا در فن جدل و
مناظره، مهارت عجيبی داشته و مخالفان خود را از سران هر دسته كه بوده به
زانو در مي‌آورد…» در شرح احوال ايشان نوشته‌اند، ميرزا محمد شیروانی
روزی كنار حوض مدرسه نشسته و براي شاگردانش هفتاد دليل آورد كه حوض مدرسه
آب ندارد. شاگردان از جواب عاجز ماندند، سپس آن جناب، كفي از آب حوض را
برداشت و به هوا پاشيد آن‌گاه فرمود: همين در ابطال آن براهين كافي هست
يعني وجود آب، دال هست كه اين براهين، شبهات و مغالطاتي بيش نيست چون مصادم
ضرورت هست و هر شبهه كه مصادم ضرورت باشد باطل هست. از دیگر ويژگي‌هاي
علمی و اخلاقی محقق شيرواني اين بود كه در هر مجلسي كه مي‌نشست، مباحث علمي
را مطرح كرده و به بحث مي‌پرداخت. وی مباحثات و مناظرات زيادی با آقاجمال
خوانساری داشت.

     علامه بزرگ ملاميرزا شیروانی در اواخر
عمر به سبب اشتغالات علمی و کهولت مدت‌ها مريض بود، درد و رنج سختي را
تحمل كرد اما به قول شاگرد گرا‌نقدرش خاتون‌آبادي در مدت بيماري، از حالت
اعتدال بيرون نرفت و با غني و فقير، وضيع و شريف در وقتی عبادت، هيچ
مرتبه‌اي از مراتب تفقد از او مفقود نشد، هرقدر مرض مهلك او شديد مي‌شد،
مراتب صبر و شكيبايي این روحانی و عالم وارسته زياد مي‌شد. محبوبیت وی آن
چنان بود که دولت مردان، عالمان و مردم به عیادتش شتافته و برای سلامتی اش
دعا می کردند. اما قرائن، حکایتی دیگر داشت. سرانجام این عالم فرزانه و
فقیه عامل  پس از یک سال و نیم بیماری، در ظهر روز جمعه ۲۹ ماه مبارک رمضان
سال ۱۰۹۸ هجری قمری چشم از جهان فروبست. پیکر مطهر این بزرگ مرد عرصه علم و
فقاهت از سوی مقامات کشوری و لشکری و دانشمندان، خصوصا علامه مجلسی و
مردم، با اشک و آهی جانسوز تشییع شده و سپس به جانب مشهد مقدس منتقل گردید.
جنازه آن حکیم پرآوازه در مشهد رضوی نیز با شکوهی خاص تشییع شد و پس از
اقامه نماز و طواف به دورضریح منور امام رضا ـ علیه السلام ـ، در مدرسه
میرزا جعفر و در جوار حرم مطهر رضوی به خاک سپرده شد.

در ماده تاریخ وفاتش این گونه سروده شده هست:

   گفت: کز بیاد غواص اجل        «گوهری دیگر در این دریا نماند».

مصرع دوم به حساب ابجد مساوی با عدد ۱۰۹۹ می باشد.

نویسنده: خلیل باقری مشک آبادی

(اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۲، ج اول و دوم، صص ۲۸۲ و ۶۸۱، تنکابنی، بی تا، صص ۲۶۷ و ۲۶۸، خوانساری، ۱۳۹۰ق، ج۷، صص ۹۳ و ۹۶)

محمد بن حسن شيروانی ,شيروانی اصفهانی, مولا ميرزا, خراسان شمالی, مشاهیر, مفاخر ,بزرگان, بجنورد ,شیروان

منبع : http://iranikan.rozblog.com

تهیه و گرد آوری : وبسایت تفریحی و سرگرمی پورتال یک

لطفا نظرات خود را درباره مطالب محمد بن حسن شيروانی , مولا ميرزا با ما در میان بگذارید.