پورتال یک آرشیو وب فارسی:خلیج فارس: خلیج فارس: فصل پاییز به اسم کوچک های «پادیز، پاذیز، خزان» نیز در ایران باستان شناخته شده هست. اسم کوچک پسین یا تیرماه در ادبیات فارسی و از جمله شاهنامه فردوسی به همه فصل پاییز اطلاق شده و امروز نیز در تاجیکستان و شمال افغانستان ادامه دارد. از آنجایی که ایرانیان در طول سال روزهای بسیاری را جشن می گرفتند این جشن ها در پاییز و به ویژه ماه مهر نیز برگزار می شده هست. جشن میتراکانا، سال نو هخامنشی ، مهرگان به گزارش«خلیج فارس» به نقل از ایسنا؛ جشن میترایی در ستایش و گرامیداشت میترا در نخستین ماه سال هخامنشی برابر با مهر ماه و در زمان های بعدتر در روز شانزدهم مهرماه برگزار می شده هست. ابوریحان بیرونی از این روز با عنوان «نیم سرده» (نیمه سال) اسم کوچک برده هست. جشن«مهرگان» نیز در اصل در چنین روزی بوده که بعدها به شانزدهم مهرماه منتقل شده هست. در ادبیات کهن پارسی نیز همواره جشن مهرگان با نخستین روز فصل پاییز برابر دانسته شده هست. این روز در زمان هخامنشیان روز آغاز سال نو نیز بوده هست. امروزه نیز سنت کهن آغاز سال نو از ابتدای پاییز با اسم کوچک «سال وِرز» در تقویم محلی کردان مُکری مهاباد و طایفه های کردان شکری باقی مانده هست. در تقویم محلی پامیر (در دوناحیه ونج و خوف) از نخستین روز پاییز(تیرماه) با اسم کوچک نوروز«تیر ماه» یاد می کنند. آغاز پاییز به عنوان آغاز سال نو زراعی همچنان در میان کشاورزان رایج هست. جشن مهرگان قدمتی به اندازه ی ایزد منسوب به خود دارد. تا آنجا که منابع مکتوب موجود نشان می دهد دیرینگی این جشن دست کم به دوران فریدون باز می گردد. شاهنامه فردوسی به صراحت به این جشن کهن و پیدایش آن در عصر فریدون اشاره کرده هست: به روز خجسته سرِ مهرماه/ به سر بر نهاد آن کیانی کلاه طبق سروده ی فردوسی ، زمان برگزاری جشن مهرگان در آغاز ماه مهر و فصل پاییز بوده هست و این شیوه دست کم تا پایان دوره ی هخامنشی و احتمالا تا اواخر دوره ی اشکانی نیز دوام داشته اما از این زمان و به نظر برسد در دوره ی ساسانی ، جشن مهرگان به شانزدهم ماه مهر منتقل می شود. منسوب داشتن جشن مهرگان به نخستین روز ماه مهر در آثار دیگر ادبیات پارسی نیز دیده شده هست. برای نمونه این بیت از ناصر خسرو که هر دو جشن نوروز و مهرگان را به هنگام اعتدالین می داند: نوروز به از مهرگان ،گرچه،هر دو زمانند ،اعتدالی. دلیل برگزاری جشن مهرگان در آغاز مهرماه و اصولا اسم کوچک گذاری نخستین ماه فصل پاییز به اسم کوچک مهر ، این هست که در دوره هایی از دوران باستان و از جمله در عصر هخامنشی آغاز پاییز، آغاز سال نو بوده هست و از همین روی نخستین ماه سال را به اسم کوچک مهر منسوب کرده اند. تثبیت آغاز سال نو هنگام اعتدال پاییزی با نظام زندگی مبتنی بر کشاورزی ایرانیان بستگی کامل دارد. می دانیم که سال زراعی از اول پاییز آغاز و در پایان تابستان دیگر خاتمه می پذیرد. قاعده ای که هنوز هم در میان کشاورزان متداول هست و در بسیاری از نواحی فلات ایران جشن های فراوان و گوناگونی به مناسبت فرا رسیدن مهرگان و پایان فصل زراعی برگزار می شود. به نظر برسد بتوان شیوه ی سال تحصیلی امروزی را باقی مانده ِ گاه شماری کهن میترایی / مهری دانست. جشن مهرگان در عصر هخامنشی در آغاز سال نو ، یعنی درنخستین روز از ماه مهر برگزار می شده هست در گزارش های مورخان یونانی و رومی از این جشن با اسم کوچک«میثرکنه/میتراکانا» یاد شده هست و اسم کوچک ماه مهر در کتیبه ی میخی داریوش در بیستون به گونه ی «باگیادئیش» (با گیادی/بغیادی) به معنای احتمالی «یاد خدا» آمده هست. «کتسیاس»، مورخ و پزشک اردشیردوم پادشاه هخامنشی ، نقل کرده هست که دراین جشن ایرانیان با پوشیدن ردای ارغوانی رنگ و همراه با دسته های نوازندگان به پایکوبی می پرداخته اند. سفره جشن مهرگان به گمان نگارنده ، نقش گل های دایره ای شکل با دوازده و هشت گلبرگ در تخت جمشید می تواند نشانه ای از مهر باشد؛ چرا که در پیرامون ستاره ی قطبی (چه ستاره ی قطبی امروزی و چه باستانی) دوازده صورت فلکی تشکیل دهنده ی برج های دوازده گانه و نیز هشت صورت فلکی پیراقطبی ، در گردشی همیشگی اند. فیثاغورث در سفرنامه ی منسوب به او شرح می دهد که پرستندگان ستاره ای درخشان که آن را میترا می نامیدند، در غاری تاریک که چشمه ِ آبی در آنجا جریان داشت و نقش صورت های فلکی بر آنجا نصب شده بود، حاضر می شدند و پس از انجام مراسم گوناگون که نقل نکرده ،نانی می خوردند. آن گونه که از گفتار ثعالبی در «غُرَر اخبار ملوک فُرس و سیرِهم» دریافت می شود ، گمان می رود که در زمان اشکانیان نیز جشن مهرگان با ویژگی های عصر هخامنشی برگزار می شده هست. زمان برگزاری جشن مهرگان در دوره ی هخامنشی و به احتمال قدیم تر از آن ،در نخستین روز ماه مهر بوده و اکنون حدود دو هزار سال هست که این جشن به شانزدهمین روز این ماه در گاه شماری ایرانی منسوب هست. اما این زمان در میان اقوام گوناگونی که از تقویم های محلی نیز بهره می برند، متفاوت هست برای نمونه ، زمان این جشن در گاه شماری طبری / تبری و نیز در گاه شماری سنتی یزدگردی زرتشتیان ، فعلا برابر با حدود نیمه ِ بهمن ماه و در گاه شماری دیلمی برابر با سی ام بهمن ماه هست. در متون ایرانی از مهرگان دیگری به اسم کوچک مهرگان بزرگ در بیست و یکمین روز مهرماه اسم کوچک برده شده که احتمالا تاثیر تقویم خوارزمی باستان بوده هست. از آنجا که در تقویم خوارزمی ،آغاز سال نو از ششم فروردین ماه محاسبه می شده هست، زمان برگزاری همه مراسم سال پنج روز دیرتر بوده و در نتیجه جشن مهرگان به جای شانزدهم مهر در ۲۱ مهر(رام روز) برگزار می شده هست و از آن جا که در «برهان قاطع» اسم کوچک مهرگان برای یکی از مقام ها و لحن های موسیقی سنتی ایران آمده هست و هم چنین در میان دوازده مقام اسم کوچک برده شده در کتاب «موسیقی کبیر» ابونصر فارابی نیز مقام یازدهم با اسم کوچک مهرگان ثبت شده هست و نیز نظامی گنجوی در منظومه ی «خسرو وشیرین» اسم کوچک بیست و یکمین لحن از سی لحن اسم کوچک برده شده را «مهرگانی» نوشته هست ؛ گمان می رود که در دوران گذشته در جشن مهرگان موسیقی ویژه ای اجرا می شده هست که ما از جزئیات آن بی اطلاعیم. از مجموع منابع موجود ، همچون نگاره ها و متون باستانی و نوشته های مورخان و دانشمندان قدیم ایرانی و غیر ایرانی(مانند فردوسی ، بیرونی ، ثعالبی ، جهانگیری ، اسدی طوسی ،هرودوت ،کتسیاس و فیثاغورث و نیز آثار شاعران و ادیبانی مانند رودکی ، فرخی ، منوچهری و سعدسلمان) دریافته می شود مردمان در این روز تا حد امکان با جامه های ارغوانی یا دست کم با آرایه های ارغوانی گرد هم می آمده اند ؛ در حالی که هر یک ، چند «نبشته ی شادباش» در میان سفره ی مهرگانی که از پارچه ای ارغوانی رنگ تشکیل شده بود؛ گل «همیشه شکفته» می نهادند و پیرامون آن را با گل های دیگر آذین می کردند.امروزه نمی دانیم که آیا گل همیشه شکفته ، اسم کوچک گلیبه خصوص بوده هست یا اسم کوچک عمومی گل هایی که برای مدت طولانی و گاه تا چندین ماه شکوفا می مانند در پیرامون این گل ها ،چند شاخه درخت گز ، هووم یا مورد نیز می گذاشته اند و گونه هایی از میوه های پاییزی که ترجیحا به رنگ سرخ باشد به این سفره اضافه می شد از جمله میوه هایی مانند:سنجد ، انگور ،انار ، سیب، به ،ترنج ،بالنگ ،انجیر ، بادام، پسته، فندوق ، گردو ،کنار ، زالزالک ، ازگیل ، خرما ، و بو داده ها همچون تخمه و نخودچی. دیگر خوراکی های خوان مهرگانی عبارت بود از آشامیدنی و نانی مخصوص. نوشیدنی از عصاره گیاه «هئومه/ هووم» که با آب یا شیر رقیق شده بود، فراهم می شد و نان مخصوص مهرگان از آمیختن آرد هفت نوع غله ی گوناگون تهیه می شد. غله ها و حبوباتی مانند گندم، جو، برنج ، نخود ،عدس ،ماش و ارزن. دیگر لازمه های سفره ی مهرگان عبارت بود از جام آتش یا نونکچه شمع ، شکر ، شیرینی ، خوردنی های محلی و بوی های خوش مانند گلاب ،آنان پس از میل کردن نان و نوشیدنی ، به موسیقی و پایکوبی های می پرداخته اند. شعله های آتشدانی برافروخته پذیرای خوشبوهایی مانند اسپند و زعفران و عنبر می شد و نیز گیاهانی چون هووم که موجب خروشان شدن آتش می شوند. از آن جا که نشانه های بسیاری ، همچون تندیس ها ،کتیبیه ها و سنگ نگاره ها(از جمله نگاره های میترا در نمرود داغ و کوماژن) از رواج آیین مهر در آسیای صغیر(آناتولی) حکایت می کند، بعید نیست که «سماع» عارفانه ی پیروان طریقه ی«مولویه» در منظقه قونیه امروزی ، ادامه ی دیگرگون شده ی همان پایکوبی یا ارغشت های میترایی باشد. روش هشانا نخستین روز و دومین روز از ماه تیشری عبری جشن «روش هشانا» به معنی آغاز سال یهودی هست. این عید را «روز داوری» یا «روز یادبود» یا «روز نواختن شوفار» نیز می نامند. بنابر باور یهودیان این عید روز آفرینش حضرت آدم هست و در سرنوشت هر کسی در سال نو رقم می خورد. از این رو برای کلیمیان ایران، دو روز روش هشانا تعطیل هست و آنان با رفتن به کنیساها و برپایی مراسم ویژه، سرنوشت نیک و سعادتمندانه را از خداوند درخواست می کنند. اسم کوچک «روز یادبود» که به سال نو یهودی اطلاق می شود به خاطر آن هست که یهودی از خالق خود می طلبد که برای نسل حضرت ابراهیم، قربانی کردن اسحق پسرش را به یاد آورد و اسم کوچک «روز نواختن شوفار» نیز به خاطر شوفار (بوقی از شاخ قوچ) هست که در کنیساها در این روز نواخته می شود. در شب این جشن خوراکی های ویژه ای می خورند که از دیدگاه معنی عبری آن ها جنبه نمادین دارند. سیب و عسل، کدو، لوبیا، گوشت کله ی بره،چغندر، انار شیرین از جمله این خوراکی هاست. جشن کاشت از هرمزد تا سپندارمذ برابر با ۱ تا ۵ مهر ماه در گاهشمار ایرانی جشن کاشت در برخی از شهرها و روستاهای ایران به ویژه در «مهاباد» آذربایجان غربی برگزار می شود. کیسه هایی از حبوبات و بذرهای مختلف را از شاخه های درخت کوچک خشکیده ای آویزان کرده و آن را آتش می زنند، کیسه ای که زودتر از همه بسوزد نمونه ی محصول کشت بیشتر قرار می دهند. جشن کاشت جشن تیرگان سوم سیزدهم مهر یکی دیگر از جشن های تیرگان هست که در گرامیداشت ستاره باران آورِِ تیشتر در خوارزم باستان به اسم کوچک «چیری روچ یا تیر روز» نامیده می شده هست. ادامه و نشانه های این جشن همچنان در آیین قالیشویان اردهال در غرب کاشان دیده می شود. نیایشگاه اردهال باید یکی از معابد تیشتر در ایران باستان بوده باشد و در بسیاری از باورهای ایرانی بین دعای باران و تابوت یا شستشوی مردگان پیوندهایی وجود دارد. سوکوت یا عید سایبان ها ۱۵ مهرماه برابر با ۱۵ ماه عبری تیشتری آغاز جشنی به اسم کوچک «سوکوت» یا عید «سایبان ها» در بین یهودیان ایران هست. سوکا جشنی هست که به مناسبت خروج بنی اسرائیل از مصر و به یاد الطاف خداوند به قوم بنی اسرائیل در صحرای سینا برگزار می شود. جشن مغوژتی (مغ کشان) جشنی هست هخامنشی در روز شانزدهم مهرماه که از جزئیات آن اطلاعی در دست نیست و ظاهرا به معنای مُغ کشان هست. جشن رام روزی(پیروزی کاوه و فریدون بر ضحاک این جشن ۲۱ مهرماه برگزار می شده هست. روز غلبه ی کاوه و فریدون بر ضحاک. اسم کوچک خوارزمی این جشن و روز را ابوریحان بیرونی «رام روچ» ثبت کرده هست. در این گزارش از مطالب کتاب «جشن های ایران باستان» نوشته محمد حسین موسوی و «جشن های فراموش شده ایران باستان» به نگارش بهروز بیگوند استفاده شده هست.

پنجشنبه ، ۲مهر۱۳۹۴

[مشاهده متن کامل خبر]