آغاز محرم و شور حسینی

مراسم محرم و عزاداری سرور و سالار شهیدان حسین بن علی(ع) در نایین به سبك خاصی برگزار میشود. چند روز قبل از محرم چند نفر از نوجوانان محله دو عدد چوب را كه به «چق چقی» سرشناس می باشد، دست گرفته و به هم زده و این شعر را می خوانند:

«نذر حسین و عباس، یه دوملچو در انداز»

مردم بدین وسیله آغاز محرم را خبر می شوند و هر كس به اندازه توانایی مالی خود كمك های خود را از قبیل پول، برنج، چای، قند و … برای عزاداری محرم اهداء می كنند. البته این مراسم اكنون به دلیل پیشرفت وسایل ارتباط جمعی به دست فراموشی سپرده شده می باشد و نذورات در حسینیه ها جمع آوری می شود.

در اوایل تمام شب های محرم مدت نیم ساعت جوانان محله در میدان بیرونی حسینیه جمع شده و به كوبیدن دهل می پردازند و بدین وسیله به مردم اعلام می شود درب حسینیه به روی عزاداران باز می باشد. این كار تا شب آخر ماه صفر ادامه می یابد.

مراسم جوش

در شب پنجم محرم دو عَلَمْ را كه با جامه ها و پارچه های رنگین زینت داده اند، به حسینیه آورده و سینه بانوان گرد علم جمع شده و به نوحه خوانی می پردازند. از شب ششم به بعد در پایان مراسم زنجیرزنی در حسینیه ها عزاداران به دو گروه تقسیم می شوند و دایره وار ایستاده و با فریاد حسین بر سر و سینه می زنند كه این مراسم را «جوش» می گویند. پس از پایان گرفتن نوحه سرایی، دوازده بند محتشم كاشانی توسط دو نفر هم صدا، در حالی كه همگام با یكدیگر از میان عزاداران عبور می كنند؛ خوانده می شود
 

شب تاسوعا و تاسوعای حسینی

شب تاسوعا مراسم خاصی برپا می شود؛ بدین ترتیب كه از اوایل شب هفت محلة نایین، به ترتیب خاصی دسته جات عزاداری را به طرف امامزاده سلطان سید علی(ع) روانه می كنند. این دسته جات از راه بازار قدیم نایین به طرف امامزاده حركت می كنند. ترتیب آن ها بدین صورت می باشد: باب المسجد، كلوان، نوآباد، پنجاهه، سرای نو، چهل دختران، كوی سنگ. این دسته جات به ترتیب ابتدا در روبروی سقاخانة چهل دختران و سپس در امامزاده به عزاداری می پردازند.

لازم به ذكر می باشد كه در این شب كسانی كه اوّلین سال درگذشت عزیزانشان می باشد بر سر مزار آن ها حاضر شده و با روشن كردن چراغ و خواندن فاتحه و قرآن برای شادی روح عزیزان از دست رفته شان دعا و از جای خالی آنان در محرم یاد می كنند. البته دو سالی می باشد كه چون اموات در بهشت كبری نایین به خاك سپرده می شوند؛ برای راحتی مردم این مراسم عصرها از ساعت ۳ بعدازظهر تا غروب آفتاب انجام می گیرد و مردم هم برای عرض تسلیت و قرائت فاتحه بر سر مزار اموات حاضر می شوند

روز تاسوعا دسته جات عزاداری هرمحله به طرف محلات دیگر برای عرض تسلیت به افرادی كه عزیزانشان را از محرم سال گذشته تا كنون از دست داده اند؛ به حركت در می آیند. هر صاحب عزا با توجه به این كه از كدام محله می باشد، در آن محله حاضر شده و مردم برای عرض تسلیت به آنان به حسینیه ها می روند. ظهر تاسوعا در همة محلات سفرة ناهار حضرت امام حسین(ع) و ابوالفضل(ع) برپا می شود.

روز عاشورا

در اوایل روز عاشورا مردم به حسینیه ها می روند. دو محلة باب المسجد و كلوان به صورت دسته جات عزاداری به طرف امامزاده سلطان موصلیه(س) و پنج محلة نوآباد، پنجاهه، سرای نو، چهل دختران و كوی سنگ به ترتیب به طرف امامزاده سلطان سید علی(ع) به طور منظم به حركت در می آیند و در آن جا به عزاداری و سینه زنی و زنجیرزنی و نوحه خوانی می پردازند.

در ظهر روز عاشورا نیز نماز جماعت در امامزاده نایین برگزار می شود و سپس در هر حسینیه سفرة ناهار امام حسین(ع) برپا می باشد. مردم در این روزها در حسینیه ها حضور فعال دارند و نذورات خود را از قبیل چای، كیك، شیرینی و شربت و … بین عزادارن پخش می نمایند. همچنین نذورات نقدی مردم صرف تهیة ناهار و ملزومات حسینیه می گردد.

لازم به ذكر می باشد كه شخصی به یادبود حضرت ابوالفضل(ع) در میان دسته جات عزاداری مشكی پر از آب به دوش می كشد و با پای برهنه بین عزاداران به دادن آب می پردازد و بدین ترتیب از لب تشنة امام حسین و یارانش و سقای كربلا در این روز یاد می كنند

مراسم شام غریبان

مراسم شام غریبان امام حسین(ع) در نایین به سبك خاصی برگزار می شود. بدین ترتیب كه اوایل شب محلة كوی سنگ در حالی كه دو دسته شده و شمعی به دست گرفته اند، و برای عرض تسلیت به پیشگاه مبارك امام چهارم(ع) به طرف مسجد حضرت سجاد(ع) به حركت در می آیند و در آن جا به عزاداری می پردازند. آن ها در حالی كه دسته ای نشسته و بر سر می زنند و دستة دیگر بر سینه می زنند و می خوانند:

چه شده عالم، چه شده عالم، این همه ماتم، مگر امشب شام غریبانست

پسر زهرا، پسر زهرا، تن عریانش، به بیابانست، مگر امشب شام غریبانست

ساعتی پس از این مراسم محله كلوان همانند محله كوی سنگ شمع به دست یه طرف محلات دیگر نایین حركت كرده و با خواندن این اشعار به طرف حسینیه ها به حركت در می آیند:

امشب به صحرا بی كفن، جسم شهیدان می باشد، شام غریبانست
امشب نوای كودكان، بر بام كیوان می باشد، شام غریبانست

و بدین ترتیب حسینیه ها (باب المسجد، نوآباد، پنجاهه، چهل دختران، كوی سنگ و سرای نو) را طی می كنند و در آن جا به عزاداری می پردازند و در آخر هم در حسینیة خودشان یعنی كلوان، شام غریبان امام حسین(ع) را به سوگ می نشینند.

شب بنی اسد

در شب سیزدهم ماه محرم، كه شب «بنی اسد» گفته می شود؛ در نایین به گونه ای خاص عزاداری می شود. محلة چهل دختران در امامزاده سلطان سیدعلی(ع) و محلة كلوان در امامزاده سلطان موصلیه(س) به عزاداری می پردازند.

دیگر مراسم و پخت آش

در روزهای دیگر محرم و صفر از قبیل شب اول ماه صفر، اربعین و ۲۸ صفر هم مراسم های عزاداری خاصی برگزار میشود كه مجال آن در این مقاله نیست. فقط این نكته جالب و شنیدنی می باشد كه در شب ۲۸ صفر در محلة كلوان در مقابل امامزاده حیدر(ع) دیگ های آش برپاشده و در این شب هئیت عزاداری از حسینیه باب المسجد به حسینیة كلوان آمده و سپس در مقابل دیگهای آش به عزاداری می پردازند. مردم نایین در پای دیگ های آش حضوری فعال دارند و برای برآوردن حاجات خود آش را با ملاقه چوبی بزرگی به هم می زنند و در موقع اذان صبح هم در صف های طولانی آش نذری می گیرند(مواد داخل آش از طریق نذورات مردم و گوشت آن از طریق قربانی كردن جلو هیئت ها تأمین میشود).

مراسم «چق چقی زنی»

مراسم دیگری كه در نایین جذاب، جالب، دیدنی و منحصر به نایین می باشد؛ مراسم «چق چقی زنی» می باشدكه توسط هیئت كوی سنگ و هیئت محمدیه در امامزاده سلطان سیدعلی برگزار می شود. این مراسم بدین صورت می باشد كه دو نفر در حالی كه دو قطعه چوب به اسم کوچک «چق چقی» در دست می گیرند، روبروی هم ایستاده و با آهنگ خاص نوحه خوان این چوب ها را به هم می زنند. این مراسم در نایین طرفداران زیادی دارد.

مراسم شبیه خوانی

مراسم شبیه خوانی و تعزیه داری روستای بافران نایین در نوع خود بی نظیر و دیدنی می باشد. این مراسم كه در روز عاشورا برگزار می شود بسیار رقت آمیز بوده و مردمی كه وسیلة نقلیه دارند در روز عاشورا از اطراف جهت بهره مندی از این مراسم باشكوه خود را به بافران می رسانند و از این مراسم معنوی استفاده می برند.

متذكر می شویم كه مراسم عزاداری در ماه محرم و صفر در نایین بسیار جالب می باشد و هر كدام با نظم خاصی اجرا می شود و حسینیه ها پایگاه عزاداری مردم می باشد.

آوای غم انگیز نوحه خوانی و نوازندگی سنج و دمام بوشهری‌ها در ماه محرم و صفر، حکایت از دردها و غم‌های فراوان آن‌ها دارد.

سینه زنی در بوشهر و سایر شهرهای خطه جنوب، با شکوه خاصی برگزار می‌شود. سینه زنی بوشهری به این صورت می باشد که نوحه‌خوان در وسط می‌ایستد و بین ۵ تا ۲۰ حلقه انسانی، دور او تشکیل می‌شود. سینه‌زن‌ها به صورت دایره‌ای می‌چرخند و حرکت پای آنان با نوای نوحه‌خوان هماهنگی دارد.

صحنه‌هایی بسیار تماشایی و شور انگیز که هر بیننده‌ای را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این نوع سینه‌زنی، حالا از بوشهر به بقیه شهرهای جنوب هم راه یافته می باشد.

اوج اجرای سینه‌زنی، هنگام اعلام واحد توسط نوحه‌خوان می باشد که در آخرین لحظات سینه‌زنی و دمام که دریای مواج سینه بانوان در اوج هیجان و شور و خلسه فرو رفته، پس از یک مکث کوتاه با صدای رسا می‌گوید: «واحد»؛ و گروه سینه‌زن یک صدا جواب می‌دهند: «الله واحد»؛ و نوحه‌خوان، نوحه واحد را مطابق و مناسب با روز عزا می‌خواند.

از قدیمی‌ترین محله‌های بوشهر که از قدیم‌الایام مردم به برپایی مراسم سوگواری سید و سالار شهیدان پرداخته‌اند، چهار محل می باشد که از شب‌های ابتدایی ماه محرم، بیشتر بوشهری‌ها به آنجا می‌روند.

سنج و دمام و بوق‌های عزاداری جنوبی و حلقه اتحاد سینه‌زن‌هایش، شوری به وجود می‌آورد و حسی را در آدمی تداعی می‌کند که نظیر آن، جای دیگری یافت نمی‌شود.‌

در «شام غریبان»، بوشهری‌ها در حالی که علم‌ها را به صورت خوابانده حمل می‌کنند، با حرکت در معابر عمومی و اجتماع در مساجد، تکایا و حسینیه‌ها، با خاموش کردن چراغ‌ها و در فضای تاریک، در غم شهدای دشت کربلا و حالات خاندان رسول‌الله(ص)، اشک ماتم می‌ریزند.

کسانی که برای تماشا عزاداری به بوشهر می‌روند، باید بدانند که آنجا غذاهایی که به صورت نذری پخته می‌شوند، بیشتر محلی هستند. در صبحانه، نان لواش بوشهری با سبزی و گوشت پخته شده و بین عزاداران پخش می‌شود. ناهار و شام هم بیشتر شکر پلو با شکر و زعفران و قیمه بوشهری با گوشت و نخود له شده می‌پزند.

 از روزهایی که مساجد و تکایا برای محرم آماده می‌شدند، کم کم رنگ سیاه بر پوشش مردم از زن و مرد و پیر و جوان غالب می‌شد تا جایی که در روز اول ماه محرم همه یک پارچه سیاه پوش بودند….

محرم قاجار

شهری که امروز به عنوان تهران شناخته می شود روستایی بود در حومه ری که به آن «ته ری» می گفتند. ری نیز یکی از پایگاههای شیعیان بود که آداب و مناسک شیعی در آن رواج داشت و دیلمیان این خطه یکی از اولین‌هایی بودند که مراسم عزاداری ماه محرم را به صورت علنی و منسجم برگزار کردند. از این رو عجیب نیست که ری و در ادامه تهران یکی از قدیمی ترین شهرهای ایران باشد که مراسمات عزاداری ماه محرم به صورت گسترده و منظم در آن برگزار می شده می باشد و با انتقال مرکز حکومت به تهران برگزاری این مراسمات شدت گرفت.

سیاه پوشی در محرم

از روزهایی که مساجد و تکایا برای محرم آماده می‌شدند، کم کم رنگ سیاه بر پوشش مردم از زن و مرد و پیر و جوان غالب می‌شد تا جایی که در روز اول ماه محرم همه یک پارچه سیاه پوش بودند و این سنتی بود عوض ناپذیر، تا جایی که فقیرترین مردم که از مال دنیا جز پیراهن و قبای تنشان چیزی نداشتند، همان را فروخته سیاه می‌خریدند یا با لباس کهنه سیاه معاوضه نموده یا حتی با جوهر رنگ می‌کردند. در این روز تمام مساجد، سقاخانه‌ها، حسینیه‌ها و تکیه‌ها سراپا سیاه می‌شد و آماده اجرای مراسم و پذیرایی از عزاداران می‌شد.

برخی رسوم رایج در محرم تهران قدیم دادن نذری یکی از رسوم قدیمی محرم در کشور می باشد که در تهران نیز رواج داشت. حتی کسانی که توانایی اطعام نداشتند، با ریختن مشتی برنج در پلوی نذری یا تکه گوشتی در خورش، در نذر شریک میشدند. حتی پخش لباس سیاه بین فقرایی که توانایی تهیه لباس عزا را نداشتند نیز یکی دیگر نذرهای رایج در تهران قدیم بود که بین فقرا و بی‌سیاه مانده‌ها تقسیم می‌شد.

از دیگر مراسم ایام عزا به راه افتادن سقاخانه ها و یا بشكه ها و لگنهای شیردار و یا لیوان دار بود كه در آنها آب و یخ و گلاب، و در بعضی قند و بیدمشك و امثال آن ریخته می شد با شعار:

 
آبی بنوش و لعنت حق بر یزید كن/ جان را فدای مرقد شاه شهید كن

یكی از آداب و رسوم تهران در ایام ماه محرم، نذرحلوا در روز تاسوعا بود.این اتفاق هنوز هم در بسیاری از كوچه پس كوچه های تهران قدیم می افتد ولی بیشترین تمركز آن در چهارراه گلوبندك می باشد.

حكایت این نذر از این قرار می باشد كه مردم نذری می كنند و اگر حاجت روا شدند یك چراغ پیك نیكی به دست می گیرند و همراه با سایر وسایل مربوط به درست كردن حلوا در كوچه پس كوچه ها و در پیاده رو ها اقدام به درست كردن حلوا می كنند. ازدحام كسانی كه مشغول درست كردن حلوا می شوند به حدی زیاد می باشد كه شما به سختی از بین جمعیت عبور می كنید. عده ای هم بنا به عقیده و نذری كه در ذهنشان می باشد شروع به جمع آوری حلوا های افراد مختلف می كنند. خلاصه حكایت نذر حلوا در تهران قدیم برای خودش حكایتی می باشد.

دادن نذری یکی از رسوم قدیمی محرم در کشور می باشد که در تهران نیز رواج داشت. حتی کسانی که توانایی اطعام نداشتند، با ریختن مشتی برنج در پلوی نذری یا تکه گوشتی در خورش، در نذر شریک میشدند

برگزاری مراسمات تعزیه نیز یکی دیگر از برنامه های رایج در تهران قدیم می باشد که کم کم دارد از آن شور و حال می افتد. دوران اوج تعزیه دوره قاجاریه می باشد که با روی کار آمدن حکومت پهلوی و ممانعت های حکومت رو به افول می گذارد.
محرم

انواع عزاداری ها

قمه زنی

 دسته های قمه زنی شب های هفتم، هشتم، نهم و دهم در خیابان و گذرهای تهران به راه می افتادند و مانند جنگجویانی كه آماده انتقام خون عزیزان شان باشند با بی باكی و رجزخوانی و نعره بانوان خود را به امامزاده، حسینیه و تكیه می رساندند و نوحه خوان ها مشغول نوحه سرایی می شدند.

قمه زن ها دست های چپ را به كمر یكدیگر می گرفتند و با دست راست قمه قداره ها را بالاو پایین می آوردند و قمه را بر سرخود می زدند تا خون از فرق سرشان بریزد و هر دسته نیز از دسته دیگر سبقت می گرفت و با شمشیر و قداره به جان خود می افتاد و با كوبیدنش به سر و فرق با بانگ حسین بر شدت ضرباتش افزوده می شد.

برگزاری مراسمات تعزیه نیز یکی دیگر از برنامه های رایج در تهران قدیم می باشد که کم کم دارد از آن شور و حال می افتد

از تعاریف و تمجیدهایی كه قمه زن ها می گفتند آن بود كه فلانی قمه اش تا كجا فرقش را شكافته یا دیگری استخوانش را چگونه بریده و چندساعت بیهوش بوده و اینكه دیگری چگونه جان داده و به علاوه از افتخارات بزرگ دسته ها این بود كه امسال در دسته فلانی چند نفر مرده در حالی كه دسته ما دو برابر كشته داده می باشد. از داروهایی كه برای زخم و چرك و شكاف قمه و قداره به كار می آمد، آب خزینه حمام بود كه اهالی تهران قدیم بر این اعتقاد بودند كه علاج هر زخم و جراحت، آب گرم خزینه حمام می باشد و از دیگر اعتقادات این بود كه زخم قمه را خود امام حسین خوب می كند.

دسته سنگ زن ها

 یكی دیگر از دسته ها، دسته سنگ زن ها بود كه افراد آن به جای سینه زدن، زنجیر زدن دو قلوه سنگ به دست می گرفتند و با نوای نوحه، سنگ ها با سه ضربه به هم می زدند.

قفل آجین

دسته ای از عزداران بودند كه در عزاداری محرم، نذر قفل آجین می كردند. به این صورت كه اندام خود را با داروهای مخصوصی كرخ و بی حس می كردند و قسمت های بدن خود را از گردن به پایین سوراخ كرده و از آنها قفل، تیغ، نیزه و خنجر می گذراندند و در جلو دسته خود را در معرض نمایش می گذاشتند.

شمع آجین

شمع آجین از تصورات عامه بود كه معتقد بودند كه اسرا و شهدای كربلارا در تنور ریخته و آنها را آتش زده بودند و به تلافی آن، افراد علاوه بر قفل آجین، روی بدن خود شمع می ریختند و روشن می كردند كه حتی گاهی در تمام شدن فتیله شمع، از چربی بدن شان می توانستند روغن بگیرند.

 

لرستانی ها عزاداری های پرشوری دارند که متفاوت از دیگر نقاط کشور برگزار می کنند. در اینجا به چند رسم متفاوت آنها اشاره می کنیم:

تراش عباس

عزاداران لرستانی در روز هفتم محرم به حمام رفته و پس از اصلاح سر و صورت و نظافت کامل، لباس‌های تمیز می‌پوشند و این روز را تراش عباس می‌نامند.

خاک رس در میدان منظقه

مراسم گل مالی یکی از مهم ترین شاخصه های عزاداری لرستانی ها می باشد. این رسم هم برای عزاداری های کوچک (خانوادگی) انجام می شود و هم برای عزاداری های بزرگی مثل محرم. مردم لرستان برای روز عاشورا خاک نرم (گِل رُس) آماده می‌کنند و در میدان‌های منظقه قرار می‌دهند تا خود را گل مالی کنند. همان طور که گفتیم گِل به عنوان نماد عزاداری و ماتم در مراسم‌ سوگواری اکثر مناطق لرستان استفاده می‌شود.

هیزم و آتش مهیب

در روز هشتم محرم، عزاداران مشغول جمع‌آوری هیزم برای روز عاشورا می شوند. آتش را در صبح عاشورا روشن می‌کنند اما گاهی در فصل سرما این آتش زودتر روشن می شود تا اگر در این روز برف و باران ببارد و هوا سرد باشد عزادارانی که در گِل می‌افتند (مراسم گِل مالی) در سرما اذیت نشود. هیزم گاهی خریداری می شود و گاهی با رفتن به در خانه مردم، جمع می شود.

نذر مواد خام

مردم با تهیه خوراکی مانند برنج، روغن، آرد، شکر، گلاب و زعفران و … و پخش آن در بین عزاداران نذر خود را ادعا می‌کنند.

در روز هشتم محرم، عزاداران مشغول جمع‌آوری هیزم برای روز عاشورا می شوند. آتش را در صبح عاشورا روشن می‌کنند اما گاهی در فصل سرما این آتش زودتر روشن می شود تا اگر در این روز برف و باران ببارد و هوا سرد باشد عزادارانی که درگِل می‌افتند (مراسم گِل مالی) در سرما اذیت نشود

چمریونه

در این ایام صدای ساز و دهل که آهنگ غم انگیز (چمریونه) می باشد در محله و کوچه‌های اطراف به گوش می‌رسد. در این شب ها ابیات زیر زیاد در دسته های عزاداری به گوش می رسند:

هر که دارد عشق شاه کربلا عریان شود/ گر تکبر می‌کند از این عزا بیرون شود

محرم آمد و عیشم عزا شد/ حسینم وارد کرب و بلا شد»، «ماه محرم چو پدیدار شد / خون بدل احمد مختار شد

طوق اشگس

بعد از عزاداری های روز عاشورا، پایان عزاداری و مراسم روز عاشورا با ضرب‌المثل «طوق اشگس» اعلام می‌شود. طوق علامت ویژه و عمودی عزاداران ماه محرم در لرستان می باشد که محور اصلی چوب نسبتاً بلند و به طول هشت تا ۱۰ متر می باشد که از یک متر به بالا از چندین حلقه که مرکز آنها چوب اصلی می باشد، تشکیل می‌شود.

عزاداری در لرستان

 یک پارچه از جنس مخمل دور حلقه‌ها می‌بندند و در بالا و انتهای آن یک قندیل نقره قرار می‌دهند و اطراف آن را با نوارهای رنگی ریشه‌دار و آینه‌های کوچک زینت می‌دهند.

شام غریبان

عزاداری در لرستان از عصر عاشورا به مدت سه شب با انجام مراسم شام غریبان که عزاداران یک دستار سیاه مخصوص به‌اسم کوچک کت را به سر و گردن و شانه‌های خود می‌پیچانند در عزا شرکت می‌کنند و با روشن کردن شمع برای غریبی یاران و اصحاب امام حسین (ع) این مراسم به پایان می‌رسد.